De zin van het bestaan, recensie

In ‘de zin van het bestaan’ uit 1946 beschrijft Frankl zijn kampervaringen. Op bijna klinische wijze neemt hij ons mee in de manier waarop de gevangen gedehumaniseerd worden, ontdaan van werkelijk alles wat ze hebben; kleding, bezittingen, haar, identiteit en naam en zelfs de laatste dromen die ze eventueel nog zouden koesteren. Zijn eigen droom, een manuscript voor zijn boek, probeert hij veilig te stellen door het in bewaring te geven bij een bewaker, die daar op reageert met ‘scheisse’, waarop Frankl de psychologische reactie bij zichzelf ontdekt dat hij per direct een streep onder zijn vroegere leven trekt in het oog van de keiharde, naakte waarheid.

Radicale acceptatie

Hij accepteert dat alles wat het leven ooit zinvol maakte voor hem, niet meer bestaat, misschien wel nooit bestond en waarschijnlijk ook nooit meer zal bestaan. Hij zal een nieuwe reden moeten vinden om in de hel waar hij beland is zin te geven aan het bestaan. Acceptatie van totale uitzichtloosheid onder de continue dreiging van de dood is het begin. Acceptatie die vergemakkelijkt wordt door het volstrekt onvermijdelijke. Hij weet dat hij geen enkele controle heeft. In dat opzicht voldoet de houding van Frankl aan de kenmerken van de absurde mens van Camus. Hij komt feitelijk in opstand tegen de absurditeit, want hij besluit door te leven in de wetenschap dat er geen antwoorden zijn en ook wellicht niet zullen komen. Frankl heeft in het kamp wel met de gedachte aan zelfmoord gespeeld, de gedachte dus om zich erbij neer te leggen in de terminologie van Camus. Frankl beschrijft waarom hij besloot niet ‘tegen het prikkeldraad te lopen’ wat een metafoor voor zelfmoord is in het kamp. Zijn reden om dit niet te doen is dat zelfs zelfmoord plegen weinig zin zou hebben, aangezien de kans dat het kamp überhaupt overleefd zou worden al minimaal is. Waarom iets doen wat de uitkomst bespoedigt die waarschijnlijk ook wel komt als je niks doet?

Taak

Frankl besluit in plaats van zelfmoord te plegen een taak te zoeken en vindt die taak in het psychisch ondersteunen van zijn kampgenoten. Hij ondersteunt zelfs een aantal sadistische ‘Kapo’s’ in de omgang met het zware kampleven waarin geen enkel levensuur gegarandeerd is. Frankl zoekt de zin van het leven in zichzelf. Hij ziet in nieuwsgierigheid en relativering redenen om door te leven en geeft macabere maar treffende beschrijvingen van de betrekkelijkheid van het menselijk lijden. Hij leert wat negatief geluk is, al is het maar voor een ogenblik, als blijkt dat uit de douches geen gas stroomt maar water en hij leert de kracht van humor kennen, hoe wrang deze soms ook is.

Het leven is zinvol, dus lijden is ook zinvol

In zijn zoektocht naar psychische overleving van de situatie – fysieke overleving is immers niet aan hem – wendt hij zich geregeld tot inzichten uit het boeddhisme, het stoicisme en het werk van latere grote filosofen zoals Nietzsche en Rilke. Indien het leven zinvol is, dan moet ook lijden, per definitie, zinvol zijn schrijft hij op pagina 89 van deze uitgave en hij komt tot de conclusie dat zonder lijden en dood het leven onvolledig is. Het leven is volgens Frankl voorts zinvol als er een taak is, dus verheft hij het lijden tot levenstaak om zijn leven als zinvol te kunnen beschouwen. Hij draait hierbij de stelling van Camus om: de mens is niet vragende aan het universum, maar het leven (universum) stelt vragen aan de mens die als taak kunnen worden opgevat. Hiermee ontslaat hij de mens van de neiging steeds te vragen naar de zin van het leven. De taken en vraagstukken die het leven de mens toewerpt, moeten met verantwoordelijkheid en daden worden verricht. In de taken van het leven vindt Frankl de zin van het leven.

Logotherapie

De kampervaringen vormen de basis voor de logotherapie die Frankl na de oorlog ontwikkelt. Het wordt gezien als de derde Weense school, na Freud en Adler. Waar Freud uitging van driften als verklaring voor het gedrag en Adler uitging van het streven naar macht, ziet Frankl de mens als een uniek wezen dat gericht is op zingeving. Zijn Logotherapie is een minder medische en meer spirituele therapie die zich richt op ervaringen, dankbaarheid en acceptatie. Frankl heeft ook de term ‘existentieel vacuüm’ bedacht. De logotherapie heeft als doel dit vacuüm te vullen en de instorting van de patiënt te voorkomen of de patiënt weer op te bouwen. Waar Freud en Adler meer uitgaan van universele principes die gelden voor elk individu, gaat Frankl zeer bewust uit van het unieke van het individu. Een belangrijke zin in het boek vinden we op pagina 135 van de besproken vertaling: ‘de zin van het leven verschilt van mens tot mens, van situatie tot situatie en van uur tot uur’. Frankl beziet dus niets vanuit universele principes, maar geeft aan dat de context van het leven en het leiden continu aan verandering onderhevig is. In zijn behandeling van het begrip ‘existentieel vacuüm’ koppelt hij het lijden van de patiënt aan verveling.

Existentieel vacuüm

Hij schrijft letterlijk dat ‘het merendeel van de psychiatrische problemen niet wordt veroorzaakt door smart, maar door verveling’ en koppelt dit aan de toenemende vrije tijd van mensen door stijging van de welvaart en verbetering van de technologie. Binnen dit vacuüm ontstaan allerlei psychologische problemen en zingevingsvraagstukken. Hij borduurt hier duidelijk voort op de doodverklaring van God door Nietzsche, de Leap of Faith van Kierkegaard en de onttovering van de maatschappij door Max Weber. Het existentiële vacuüm is de vijver waarin de absurditeit (Camus) drijft. Daar waar Camus slechts een beperkt aantal opties gaf om met dit gegeven om te gaan, gaat Frankl daadwerkelijk op zoek naar zingeving. Zoals bij alles in een universum waarvan de mens eigenlijk niets begrijpt, is ook de oplossing van Frankl gebaseerd op aannames. De aannames van Frankl zijn echter wel de aannames die het leven in elk geval een schijn van zin kunnen geven.

Schatplichtig

Vele therapeuten en coaches zijn schatplichtig aan het werk van Frankl. Het is, ondanks het loodzware onderwerp, een zacht en wijs boek. Frankl toont aan dat mensen in de meest verschrikkelijke omstandigheden een enorme weerbaarheid kunnen tonen. hij toont ook aan dat als het er echt op aankomt, medicalisering niet nuttig is maar spiritualisering des te nuttiger. Zijn denktrant is losjes gebaseerd op de denktrant van de meeste boeddhisten. Ook herkennen we een zelfde redeneerlijn als die we bij de vroege filosofen (met name de stoïcijnen) kunnen vinden. Als ze in dezelfde tijd hadden geleefd zouden Frankl en Marcus Aurelius waarschijnlijk goede vrienden zijn geworden. Dit gegeven maakt ook dat ik dit boek zo belangrijk vind. Psychologische theorieën zijn prachtig en nuttig, maar de logotherapie van Frankl is gebaseerd op hele echte, hele gruwelijke omstandigheden. In dat opzicht is de empirie van zijn theorie zeer sterk. Wellicht niet statistisch of methodologisch verantwoord maar gewoon gebaseerd op wat Frankl zelf gezien en meegemaakt heeft. Hij heeft jarenlang verkeert in letterlijk de hel op aarde. Erger dan de verschrikkingen in de kampen kan het niet worden. De denkwijze van Frankl (en een dosis geluk uiteraard) heeft gemaakt dat hij het heeft overleefd en hij heeft anderen geholpen de verschrikkingen te doorstaan. Een beter bewijs voor de werking van een theorie is er niet. Uiteindelijk komen we allemaal wel eens op dat punt dat we de zin van het bestaan echt niet meer zien en dat we ook niet meer zelf in staat zijn een invulling aan deze leegte te geven. Dan is het fijn dat er leraren als Frankl bestaan die ons kunnen helpen. Al is het maar vanaf papier. ‘De zin van het bestaan’ is een geweldig boek dat iedereen kan helpen  de zoektocht die we allen maken op deze aarde een beetje dragelijker te maken. We hebben echt geen idee waar we vandaan komen, zijn of heengaan. Maar we hebben wel de taak om de tocht zo nuttig mogelijk te maken. Als het niet voor onszelf is, dan zeker voor anderen. Dat is wat het universum van ons vraagt.